İddiası çok büyük, suçlamalar çok korkunç! Elon Musk Neuralink ile nereye koşuyor?

 Makineleri beyin gücüyle kontrol etmemize yarayacak bir cihaz geliştirmeye çalışan Neuralink'in geçtiğimiz günlerde açtığı iş ilanı heyecanla karışık kaygıya yol açarken, bir hayvan hakları örgütünün gündeme getirdiği suçlamalar da Musk'ın başını ağrıtacak bir skandala dönüşme yolunda ilerliyor. İşte tüm ayrıntılar...Elon Musk'ın makinelerle canlı beyinleri arasında bir arayüz kurma yani makineleri doğrudan beyin gücüyle yönetme amacıyla araştırmalar yürüten şirketi Neuralink, 20 Ocak günü ilginç bir iş ilanı yayınladı. İlk olarak Bloomberg ajansının haberleştirdiği bu ilanda, Neuralink'in bir klinik deneme direktörü aradığı belirtiliyordu.

İlanda söz konusu kişinin "Neuralink'in ilk klinik deneme katılımcılarıyla çalışacağı" vurgulanıyordu. Böyle bir iş ilanının açılması, bugüne kadar maymunlar ve domuzlar üzerinde yürütülen Neuralink çalışmalarının artık insanları da kapsayacağı şeklinde yorumlandı.

2017'de kurulan Neuralink'in geliştirdiği cihaz, bozuk para büyüklüğünde. Bu cihazın geçmişteki beyin-makine arayüzlerine kıyasla en büyük artısı doğrudan beyin dokusuna bağlanabilen çok ince ve esnek telleri. Zira eski nesil cihazların kullandığı sert iğnelerin beyin hücrelerine zarar verdiği biliniyor.

Musk, cihazların hafıza kaybından bağımlılığa birçok nörolojik sorunun çözümünde kullanılabileceği konusunda iddialı. Ancak cihazın sağlık sektöründe kullanılabilmesi için önce ABD Gıda ve İlaç Dairesi'nin (FDA) onayı gerekiyor. İş ilanına göre, klinik deneme koordinatörünün işi de bu onay sürecini yönetmek ve FDA'le ilişkileri yönetmek olacak. Önce az kişinin katılacağı küçük bir fizibilite çalışmasıyla cihazın nasıl çalıştığına bakılacak. Daha önce insanlarda kullanılmamış riskli bir cihaz söz konusu olduğundan, yapılacak daha geniş kapsamlı denemeler için de FDA onayı gerekecek.

MUSK'IN YENİ HEDEFİ 2022

Şirketin insan deneyleri için gönüllü toplamaya başlayıp başlamadığı henüz net değil. Ancak Musk, Aralık 2021'de yaptığı bir açıklamada, geliştirdikleri cihazı insanların beyinlerine 2022 itibarıyla yerleştirmeyi hedeflediklerini söyledi. (Gerçi Musk daha önce de bu konudaki hedeflerini 2020 olarak açıklamıştı, dolayısıyla 2022'yi de bir kesinlik olarak almamak gerekiyor.)

2022'ye yetişse de yetişmese de Neuralink'in çalışmalarına son hızla devam ettiği ortada. Ne var ki bu durum, bilim camiasında heyecan yarattığı kadar endişelere de yol açıyor. Neuralink'in yeterince denetlenmiyor olması ve cihazın deney katılımcıları üzerindeki potansiyel etkileri en büyük kaygı alanları. Tabii buna bir de teknoloji ile insan beyninin bütünleşmesinin yaratacağı olası sonuçların henüz tam olarak anlaşılamamış olmasını da eklemek gerekiyor.

Wisconsin-Madison Üniversitesi'nden tıp tarihi ve biyoetik uzmanı Dr. Karola Kreitmair, "Bu tür bir teknolojinin varlığının büyük resimde yaratacağı sonuçların kamuoyunda yeterince tartışıldığını düşünmüyorum" dedi.

The Daily Beast'e konuşan Kreitmair, "Kâr peşinde koşan bir şirketle, insanlara yardım edebilmesini umduğum bu tıbbi müdahaleler arasında rahatsızlık verici bir evlilik olması beni endişelendiriyor" ifadelerini kullandı.

Sağlık haberleri alanında dünyanın en saygın yayınlarından biri olan Stat News'ün 25 Ağustos 2020 tarihli haberi, Neuralink'te perde arkasında yaşananlara dair ciddi tartışmalara yol açtı. Herkes Musk'ın "2020'de insanlarda denemelere başlıyoruz" sözünün devamında gelecekleri beklerken, Stat News'e konuşan bazı eski Neuralink çalışanlarının anlattıkları epey gürültü kopardı. Haberde dışarıdan bakıldığında çok hızlı çalışan bir teknoloji şirketi gibi görünen Neuralink'in aslında diğer bilimsel araştırma şirketlerinden çok farklı olmadığı, aynı yavaşlık problemlerinin burada da geçerli olduğu anlatılıyordu. Adlarının açıklanmaması kaydıyla Stat News'e konuşan dört çalışan, şirketin kurulduğu 2017 yılından beri içerideki ortamı "kaotik" olarak tanımlıyordu. Musk'ın çok kısa sürelerde çok fazla ilerleme kaydedilmesi beklentisi içinde olduğu belirtilen haberde bilim insanlarınınbu makul olmayan beklentileri yönetmek zorunda olduğu belirtiliyordu. Haberde altı çizilen bir diğer önemli noktada da şirketin kuruluş aşamasında kadroda bulunan 8 bilim insanından 5'inin Neuralink'ten ayrılmış olmasıydı. Neuralink'te çalışan makine mühendisleri ile nörobilimci akademisyenler arasında şirketin nasıl idare edilmesi gerektiği konusunda çatışmalar yaşandığını da söyleyen kaynaklar, bu çatışmalarda Musk'ın çoğu zaman mühendislerden taraf olduğunu, bunun da bilim insanlarını kızdırdığını belirtiyordu.

SADECE FELÇ TEDAVİSİYLE KALIR MI?

Yukarıda da dediğimiz gibi, Neuralink'in öncelikli amacı fiziksel engelliliğin yarattığı çeşitli kısıtlamaları ortadan kaldırmak. Örneğin felç nedeniyle kollarını kullanamayan bir kişinin beynine yerleştirilecek Neuralink cihazıyla sadece beyin gücüyle bilgisayarlarını ve mobil cihazlarını kullanabilmesi hedefleniyor. Ancak Musk'ın ilerleyen aşamalara dair hırsları çok daha büyük. Musk, 2019'da yaptığı bir açıklamada, insanların yapay zeka ile simbiyozunu sağlamayı ve böylece insanın makinenin gerisinde kalmasını önlemeyi istediğini anlatmıştı.

Uzmanlar ise başta klinik denemeler olmak üzere, Neuralink'in ilerleyişinin her aşamasının kaygı nedeni olduğunu belirtiyor.

SUNY Upstate Tıp Üniversitesi Biyoetik ve Sosyal Bilimler Merkezi öğretim üyesi Dr. L. Syd Johnson, "Bunlar çok niş ürünler. Eğer gerçekten sadece felçli bireyler için geliştirilmelerini konuşuyorsak, piyasa oldukça küçük, cihazlar ise çok pahalı" dedi.

Johnson şöyle devam etti: "Eğer nihai amaç elde edilen beyin verilerini başka cihazlar için kullanmaksa ya da bu cihazları başka işlerde, misal Tesla'ları sürmekte kullanmaksa, o zaman piyasa çok ama çok büyüyebilir. O zaman da insan deneylerine katılan tüm gönüllüler yani gerçekten ihtiyacı olan kişiler, birilerinin para kazanması için sömürülmüş ve riskli araştırmalarda kullanılmış olur."

ÇİPİ TAKMAK TAMAM, PEKİ YA ÇIKARMAK?

Elbette Neuralink'in hastalar için yeni bir tedavi yöntemi anlamına geleceğine dair umutlarını dile getiren bilim insanları ve akademisyenler de var. Ancak hepsi Musk'ın ve şirketinin çözmesi gereken bazı ahlaki sorunlar olduğu noktasında hemfikir.

Diyelim ki klinik deneme katılımcılarından biri fikrini değiştirdi ve çalışmaya katılmaktan vazgeçti, ya da istenmeyen bazı komplikasyonlar geliştirdi. Bu durumda ne olacak? Penn State Üniversitesi'nde nöroetik dersleri veren Dr. Laura Cabrera, "Benim sahada gördüğüm kadarıyla cihazları insanların vücutlarına yerleştirme konusunda oldukça iyiyiz. Ama bir şeyler ters gittiğinde onları güvenli bir biçimde, beyne herhangi bir zarar vermeden çıkaracak teknolojiye sahip değiliz" dedi.

Diğer yandan Neuralink'in denemelerini denetleyecek kurulun işi ne kadar sıkı tutacağına dair de kaygılar olduğunu belirten Dr. Kreitmair, kurumsal değerlendirme kurullarında çıkar çatışmaları yaşanmasının yaygın bir durum olduğunu söyledi ve ekledi: "Umarım Neuralink'in yüksek profilli bir çalışma olması, ince eleyip sık dokunmasını sağlayacaktır."

 

Beyne yerleştirilen cihaz işte bu

 

CEVAPSIZ SORULAR

The Daily Beast'e konuşan akademisyenler başka cevapsız soruların da altını çiziyor: Olur da Neuralink iflas ederse, beyinlerine cihaz yerleştirilmiş hastaların durumu ne olacak? Kullanıcıların beyin aktivitesi verilerini kontrol etme hakkı kime ait? Eğer şirket satılırsa, özellikle de yabancı bir şahsa satılırsa, bu veriye ne olacak? Beyne yerleştirilen cihazlar ne kadar süre dayanacak? Denemeler başarılı olsa da olmasa da Neuralink kafasına cihaz yerleştirilmiş gönüllülerin cihaz güncellemelerini üstlenecek mi?

SUNY Upstate'ten Dr. Johnson ise Musk'ın kurduğu start-up'ın bilimsel yetkinliğinin beklentileri karşılayıp karşılayamayacağını sorgulayarak, "Eğer Neuralink geliştirilen cihazın tedavi amaçlı kullanılabileceğini ve engellilere yardım edilebileceğini iddia ediyorsa, altından kalkamayacağı sözler veriyor demektir çünkü bunu yapabilmekten henüz çok uzaklar" ifadelerini kullandı.

Uzmanlar, denemeler başarılı olsa bile hissettikleri huzursuzluğun ortadan kalkmayacağını, hatta belki de ikiye katlanacağını belirtiyor.

Dr. Kreitmair, "Bu teknoloji felç olmuş insanların hayatını değiştirme potansiyeline sahip. Ancak implantlar o amaçla kullanılıp başarılı olursa bu teknolojinin genel tüketicinin kullanımına açılması için de bir iştah doğacaktır" dedi. Buna örnek olarak sadece beyin gücüyle e-postaları okumaktan otonom araçların yönetilmesine birçok uygulama alanı sıralayan Dr. Kreitmair, "Ve bu çok sayda etik kaygıyı beraberinde getiriyor" diye konuştu.

KORSANLAR BEYNİMİZİ HACK'LEYEBİLİR Mİ?

Georgetown Üniversitesi'nden Dr. James Giordano ise beyin implantlarının ticarileşmesinin bir "tıp turizmi pazarı" yaratacağını belirtti. Dünyanın bu teknolojiye erişmek için yarışır hale geleceğini ifade eden Dr. Giordano, bunun denetimlerin ve kalite kontrolünün zayıflaması gibi riskler barındırdığını ifade etti.

Cihazların hack'lenmesinin ya da çiplere virüs bulaşmasının hastaların dengesini bozabileceğini, hatta daha kötü sonuçlara varabileceğini söyleyen uzmanlar da var.

Duke Üniversitesi Hukuk Okulu'nda yeni teknolojiler konusunda uzman bir araştırmacı olan Dr. Nita Farahany, "Beynimiz özgürlüğümüzün son kalesi, mahremiyetimizi koruyabildiğimiz son yer" derken, Neuralink'in ilerleyişini "heyecan verici" bulduğunu belirtti.

Ancak Farahany, bu teknolojinin daha ileri seviye ticari uygulamalarının şirketler, hükümetler ve "kötü aktörler" tarafından istismar edilme riski taşıdığını da söyledi: "Neuralink gibi bir şirket insan denemelerine başlamaktan söz ettiği noktada, dünyanın 'bilişsel bağımsızlık' gibi kavramları geliştirmeye başlamasının zamanının çoktan geldiğini anlaması gerekir."

Zira bu kavramlar artık bilimkurgunun alanında değil. Üstelik mükemmel beyin teknolojisini geliştirmek için çalışan tek şirket de Neuralink değil. Synchron ve Neurable gibi startup'lar da bu konuda önemli adımlar atıyor.

 

 

PARASI OLAN SÜPERBEYİN Mİ OLACAK?

Ancak North Carolina State Üniversitesi'nden nöroteknolojinin ve yapay zekanın etiği üzerine araştırmalar yürüten Veljko Dubljevic'e göre, Musk'ın şirketi birçok açıdan övgüyü hak etmekle birlikte "etik meselelere yeterince ilgi göstermemekle" tanınıyor.

Eğer Musk vizyonunu hayata geçirip geliştirilen cihazı geniş kitlelere ulaştırabilirse, bu kez de "Kim beynini bir süperbilgisayara dönüştürebilir?" konulu eşitlik tartışmalarının yolu açılacak. Ancak burada da Musk'ın vaatlerini yerine getirebileceği ön kabulüyle hareket etmemiz gerekiyor.

Penn State'ten Dr. Cabrera, "Bütün bu şirketler ve şirket sahipleri özünde şovmenlik yapıyorlar. Böyle abartılı iddialar ortaya atıyorlar. Bence bu tehlikeli bir durum çünkü insanların bazen duyduklarına körü körüne inandıklarını düşünüyorum" diye konuştu.

Özellikle Musk'ın geçmişinde çok sayıda tartışma olduğunu hatırlatan Dr. Cabrera, "Bu durum bizi diğer iddiaları konusunda da endişelendiriyor. Dolayıyla onun söylediği her şeye her zaman tereddütle yaklaşıyorum" dedi.

HAYVAN DENEMELERİYLE İLGİLİ ŞİKÂYETTE BULUNDULAR

Üstelik Neuralink'in çalışmalarıyla ilgili kaygılar sadece insanlar üzerindeki denemelerle sınırlı değil. Hayvan hakları savunucuları da Neuralink'i hedef tahtasına oturtmuş durumda. Geçtiğimiz günlerde Sorumlu Tıbbı Savunan Doktorlar Komitesi isimli hayvan hakları örgütü, ABD Tarım Bakanlığı'na resmi bir şikâyette bulunarak, Neuralink ve California-Davis Üniversitesi (UC Davis) iş birliğinde yürütülen çalışmaların "Hayvan Refahı Yasası'nı korkunç bir biçimde ihlal ettiğini" öne sürdü.

Komitenin şikâyet metninde Neuralink araştırmalarında kullanılan maymunların yaşadığı belirtilen problemler, implantlarla ilgili kaygı uyandıran noktaların etik meselelerle sınırlı kalamayacağını gözler önüne seriyor.

Sorumlu Tıbbı Savunan Doktorlar Komitesi, kendi internet sitesinde "insanların ve hayvanlarının hayatının bitkisel beslenmenin yanı sıra etik ve etkili bilimsel araştırmalarla kurtarılmasına ve iyileştirilmesine adanmış" bir aktivist topluluğu olarak tanımlanıyor.

Neuralink ile UC Davis arasındaki iş birliği 2020 yılında sona erdi. O tarihten önce üniversitenin uzmanları Neuralink'e geliştirilen teknolojinin makak maymunları üzerinde test edilmesi konusunda destek veriyordu.

 

 

MUSK REDDETTİ

Doktorlar Komitesi adına bir açıklama yapan araştırma savunuculuğu koordinatörü Jeremy Beckham, Neuralink'in yukarıda izleyebileceğiniz ünlü "MindPong" videosuna göndermeyle, "Bence Neuralink pazarlamada ve çok seçici videolar çekmekte çok mahir. Ama beyinlerine implant yerleştirilen o hayvanlar için bunun anlamını düşündüğümüzde, gerçek o videolardakinden çok daha karanlık" diye konuştu.

Bu suçlamalarla ilgili The Daily Beast'e bir açıklama yapan Musk, Neuralink'in UC Davis'le olan çalışmalarının sınırlı olduğunu belirterek, "Neuralink hayvanlarımızın bakımı adına elinden gelenin fazlasını yapmaktadır. Biz UC Davis'i 'fonlamıyoruz', orası bir devlet kurumu" ifadelerini kullandı.

Ancak Neuralink ile üniversite arasında Eylül 2017'de imzalanan ve ilk aşamada 796.000 dolarlık fon aktarımını öngören ortaklık sözleşmesinin hatırlatılması üzerine Musk, cevabını, "UC Davis'te yürüttüğümüz bir çalışma yok, orası tamamen hükümet tarafından fonlanan bir kurum. Bize az sayıda makak maymunu sağlıyorlar, biz de onlara çok iyi bakıyoruz" şeklinde değiştirdi.

Musk ayrıca iki kurum arasındaki iş birliğine dair eski haberlerin "kesinlikle yanlış olduğunu" belirtti.

2018 yılında teknoloji sitesi Gizmodo, Neuralink'in UC Davis'teki primat araştırmalarını fonladığını yazmıştı. Gizmodo'nun kamuya açık belgelere dayandırdığı haberinde yukarıda bahsi geçen 796.000 dolarlık anlaşmanın ayrıntılarına yer verilmişti. Haberde Davis'in California eyaletindeki 3596 primattan 2530'una ev sahipliği yaptığı bunların çoğunun rhesus makakları olduğu ancak üniversitenin elinde 100 kadar da titi maymunu olduğu belirtilmişti.

AMA ÜNİVERSİTE DOĞRULADI

Musk'ın söz konusu haberin hangi kısmına karşı çıkmakta olduğu net değil. İki kurum arasında imzalanan anlaşma kapsamında üç aşamalı bir plandan bahsediliyor. Planda UC Davis'in Neuralink'e sağlayacağı 14 maymundan 6 tanesinin ameliyat sonrası öldürüleceği ve beyinlerinin incelemeye alınacağı da ifade ediliyor.

UC Davis adına açıklama yapan bir sözcü de iki kurumun iş birliğini doğruladı. The Daily Beast'e gönderdiği e-postada "UC Davis'in Neuralink'le bir araştırma ortaklığı olmuş ve 2020'de sona ermiştir. Araştırmanın protokolleri üniversitemizin Kurumsal Hayvan Bakımı ve Kullanımı Komitesi tarafından değerlendirilmiş ve onaylanmıştır" diyen sözcü şöyle devam etti: "Sorumluluğumuz altındaki hayvanlara mümkün olan en iyi bakımı sağlamaya çalışıyoruz. Hayvan araştırmaları çok sıkı bir biçimde denetleniyor ve UC Davis tüm yasalara ve kurallara uyuyor."

Doktorlar Komitesi ise durumun böyle olmadığını iddia ediyor. Tarım Bakanlığı'na yazılan şikayetname metninde, Komite'nin geçen yıl UC Davis'e açtığı davanın sonucunda elde edilen 600 sayfadan fazla üniversite belgesinin incelenmesinden şu sonucun elde edildiği belirtiliyor: "UC Davis'in Neuralink tarafından fonlanan projesinde en az 23 makak maymunu kullanıldı. Bu maymunların çoğu, belki de tamamı, yetersiz bakım ve yüksek seviyede invazif implantlar nedeniyle çok büyük acılar çekti."

 

UC Davis'in ünlü maymunlarından Dudley... 2006'da çekilen bu karelerde o sırada 25 yaşında olan Dudley bir hafıza deneyinde

 

KORKUNÇ AYRINTILAR VAR

Bazı hayvanların 10 farklı kraniyotomi ameliyatı geçirdiği, her gün beş saat sandalyelere bağlanıp sabit tutulduğu ve "öldürücü prosedürlere maruz bırakıldığı" da şikayetnamede yer alan detaylar arasında.

Metinde en az bir maymunun "kafasına yerleştirilen implantın çevresindeki bölgede enfeksiyon oluşması sonucu" uyutulduğu, bir başka maymunun sağlığının da implantın yerleştirilmesinden kısa süre sonra hızla bozulduğu ifade ediliyor. Bu maymunun da uyutulduğu, ardından yapılan nekropsi sonucu "beyinde kanama" ve "Yemek borusunda muhtemelen kusmaya bağlı akut ülserler bulunduğu" da şikayetnamede belirtiliyor.

Doktorlar Komitesi, 10 Şubat'ta bu bulguların ardından UC Davis'teki maymunların durumunu ortaya koyacak daha fazla belgeye erişim sağlamak için bir daha dava açtıklarını duyurdu. (Neuralink bu davanın tarafı değil.) Komitenin avukatı Deborah Dubow Press, Neuralink'teki test koşullarını izlemeye devam etmenin çok zor olacağını çünkü UC Davis'in aksine buranın bir devlet kurumu olmadığını söyledi.

ABD Tarım Bakanlığı 2020'de biten ortaklıkla ilgili Neuralink ve UC Davis'i suçlu bulsa bile yasalar çok ağır para cezaları öngörmüyor. Beckham, "Sistemimiz içinde 10.000 Dolar bile büyük bir ceza olarak kabul edilebilir. Bu para cezaları çoğu zaman laboratuvarların maliyet bütçeleri içine dahil ediliyor" diye konuştu.

NEURALINK AÇIKLAMA YAPMAK ZORUNDA KALDI

Bu suçlamaların basına yansımasının ardından, Neuralink açıklama yapmak zorunda kaldı. Şirketin internet sitesinde 17 Şubat tarihinde yayımlanan blog yazısında "son günlerde çıkan haberlere" yanıt verilerek, maymunların test süreçleri esnasında öldüğü doğrulandı ancak hayvanlara gaddarca davranılması gibi bir durum olmadığı belirtiliyor.

Yazıda, "Tüm yeni tıbbi cihazlar ve tedaviler, insanlarda etik bir biçimde denenmeden önce hayvanlar üzerinde test edilmelidir" ifadeleri yer alıyor.

Doktorlar Komitesi'nin açtığı ikinci davada, maymunlara yeterince veteriner bakımı sağlanmadığı, "BioGlue" adı verilen onaylanmamış bir maddenin maymunların beyinlerinin çeşitli bölümlerine zarar vererek ölümlerine yol açtığı öne sürülüyor.
Neuralink'in blog yazısında ise, "FDA onaylı ürün (BioGlue) kullanımıyla ilgili bir cerrahi komplikasyon yaşandığı ve maymunun uyutulduğu vurgulanıyor.

İddianamede ayrıca UC Davis'in deneylerin fotoğraflarını ve videolarını yayınlamayı bu görsellerin bir özel şirket olan Neuralink'in malı olduğu gerekçesiyle kamuoyuyla paylaşmayı reddettiği de yer alıyor.

Neuralink'in internet sitesinde yayımlanan yazıda ise şirketin "hayvanlarla mümkün olan en insani ve etik biçimde çalışmaya kesinlikle kararlı olduğu" belirtiliyor. Metinde şu satırlar yer alıyor:

"Neuralink'in misyonunun merkezinde, sadece insanların konforu için hareket etme yönündeki tipik stratejinin aksine, hayvanların ihtiyaçlarını önceleyen bir hayvan bakım programı tasarlamak yatmaktadır. Her hayvanın kullanımı kapsamlı bir biçimde planlanmış ve bilimsel keşif ile hayvanların etik kullanımı arasındaki denge gözetilmiştir. İki hayvan, önemli histolojik verilerin elde edilmesi amacıyla önceden planlanmış tarihlerde, altı hayvan da UC Davis'teki veteriner kadronun tavsiyeleri doğrultusunda uyutulmuştur. Neuralink olarak hiçbir zaman hayvan refahının halihazırdaki standartlarından tatmin olmuyoruz. İnsanlığa bu kadar katkısı olan hayvanlar için daha fazlasını yapmak için hep kendimizi zorlayacağız."

Yazıda ayrıca 2020'de şirket bünyesinde çiftlik hayvanları ve makaklar için 560 metrekarelik bir vivaryumun hayata geçirildiği de belirtiliyor. 

The Daily Beast'in "Experts Are Ringing Alarms About Elon Musk’s Brain Implants" ve "Animal Rights Org Bares Teeth in Faceoff With Elon Musk Over Brain Research", CNN Business'ın "Elon Musk's Neuralink confirms monkeys died in project, denies animal cruelty claims", The Verge'ün "Elon Musk’s Neuralink is hiring a clinical trial director", Stat News'ün "As Elon Musk’s Neuralink prepares to draw back the curtain, ex-employees describe rushed timelines clashing with science’s slow pace", Gizmodo'nun "Neuralink Is Funding Primate Research at the University of California" başlıklı haberlerinden derlenmiştir.